AI maturity in de publieke sector: 5 stappen

Om het potentieel van AI echt te benutten en valkuilen te vermijden, moeten overheden rekening houden met complexe vraagstukken zoals o.a. ethiek, gegevensbeveiliging en het aantrekken van werknemers die op een verantwoorde manier met AI kunnen omgaan.

Hieronder volgen vijf belangrijke stappen die helpen om AI op een manier toe te passen die overheidsdiensten verbetert, maatschappelijke impact vergroot en vertrouwen versterkt.

1. Definieer een duidelijke visie voor AI-integratie

Een succesvolle AI-strategie begint met een sterke visie. Uit interviews van KPMG met Nederlandse leiders die binnen de overheid verantwoordelijk zijn voor de invulling en uitrol van AI, blijkt dat AI vaak blijft steken in de pilotfase. Veel projecten komen moeizaam of helemaal niet verder dan experimenten. Een van de redenen hiervoor is dat de meeste overheidsorganisaties nog geen organisatiebrede ‘vaste’ aanpak hebben voor het uitrollen van AI-oplossingen. Overheden moeten dus verder gaan dan het uitvoeren van geïsoleerde projecten en kiezen voor een meer holistische aanpak waarbij AI-initiatieven worden afgestemd op nationale prioriteiten – of het nu gaat om het verbeteren van de gezondheidszorg, het stroomlijnen van overheidsdiensten of het vergroten van de economische veerkracht.

Deze visie moet ook worden ondersteund door een brede samenwerking, zodat AI-oplossingen naadloos werken tussen verschillende afdelingen in plaats van in silo’s. Met een duidelijke AI-visie, bouwt een overheid vertrouwen op bij het publiek en laten ze zien dat AI bedoeld is om mensen te ondersteunen - niet om ze te vervangen. 

2. Ontwikkel ethische kaders voor AI-gebruik

AI is slechts zo betrouwbaar als de waarden waarop het is gebouwd. Het publieke vertrouwen in AI staat of valt met eerlijkheid, transparantie en verantwoordelijkheid. Om ethische AI-systemen te bouwen, moeten overheden:

• Bias reduceren: Train AI-modellen op diverse en representatieve datasets om discriminatie te voorkomen.
• Transparantie garanderen: Beslissingen van AI-systemen moeten verklaarbaar zijn, vooral op gevoelige gebieden zoals gezondheidszorg, wetshandhaving en overheidsuitkeringen. Dankzij het Algoritmeregister van de Nederlandse overheid is er bijvoorbeeld meer transparantie over de toepassing van AI binnen overheidsdiensten. Overheidsorganisaties kunnen er hun algoritmen registreren om de transparantie te bevorderen. Het register focust op impactvolle algoritmes (waaronder hoog risico AI-systemen) en geeft mensen inzicht in hoe deze algoritmes werken.
• Sterke mechanismen voor toezicht creëren: AI-governance moet aansluiten op privacywetgeving en democratische waarden, zoals in de EU AI Act.

Ethische AI gaat niet alleen over naleving – het gaat over vertrouwen. Burgers moeten erop kunnen vertrouwen dat AI-beslissingen eerlijk, duidelijk en in hun belang zijn. De Nederlandse publieke sector gebruikt AI het meest voor kennisverwerking, archivering en anonimisering (om vertrouwelijke gegevens af te schermen), gevolgd door inspectie en handhaving. De toename in anonimiseringssoftware is te verklaren door de invloed van de Wet open overheid (Woo).

3. Versterk gegevensbeveiliging en AI-ready infrastructuur

AI is afhankelijk van data en die data moet veilig zijn. Zonder sterke beveiliging lopen overheden het risico dat gevoelige informatie over burgers op straat komt te liggen na cyberaanvallen. Om de nationale veiligheid te beschermen en de AI-soevereiniteit te behouden, moeten overheden:

• Investeren in AI-ready infrastructuur: dit omvat high-performance computing (HPC), veilige cloudomgevingen en AI-oplossingen aan de edge die data binnen de nationale grenzen verwerken.
• Gegevenssoevereiniteit garanderen: overheden moeten prioriteit geven aan lokale AI-infrastructuur, zodat ze minder afhankelijk worden van buitenlandse techaanbieders.
• Sterk beleid voor gegevensbeheer implementeren: overheden hebben duidelijke regels nodig om te bepalen hoe data op verantwoorde wijze wordt verzameld, opgeslagen en gebruikt.

Door de infrastructuur te beveiligen en een sterke governance af te dwingen, kunnen overheden AI inzetten zonder de gegevenssoevereiniteit of het vertrouwen van het publiek in gevaar te brengen.

4. Werknemers in de publieke sector bijscholen

Om AI tot een succes te maken, moeten mensen bereid zijn ermee te werken. Een technisch onderlegde publieke sector is niet langer optioneel – het is essentieel. Willen overheden een personeelsbestand opbouwen dat klaar is voor AI, dan moeten zij zich richten op:

• Opleidings- en bijscholingsprogramma’s: zorg dat de beroepsbevolking in de publieke sector de vaardigheden heeft om AI-tools effectief in te zetten bij hun dagelijkse taken. Een rapport van SoftwareOne identificeert de volgende uitdagingen: het vergroten van het aanpassingsvermogen van werknemers om met AI te werken, het vergroten van het bewustzijn over de mogelijkheden van AI en het opzetten van voldoende AI-training.
• Het werven van AI-specialisten: werf experts zoals data scientists, machine learning-engineers en AI-ethici.
• Het stimuleren van een cultuur van innovatie: moedig experimenten met AI-tools aan om de effectiviteit te verbeteren en nieuwe toepassingen te ontdekken.

Volgens de 2024 Government AI Readiness Index van Oxford Insights heeft Nederland een totaalscore van 77,23 behaald, waarmee we wereldwijd op de 7e plaats staan. De overheidspijler, die meet wat het vermogen van een land is om AI verantwoord en effectief te implementeren, scoorde 84,58. Dit weerspiegelt de sterke politieke en institutionele betrokkenheid van Nederland bij AI. Naarmate de invoering van AI versnelt, zullen overheden die prioriteit geven aan het trainen van hun werknemers vooroplopen bij digitale transformatie.

5. Bouw soevereine AI-ecosystemen door publiek-private samenwerking

AI heeft het potentieel om onze samenleving fundamenteel te veranderen. De Europese Commissie heeft onlangs het actieplan AI-continent gepresenteerd om de sterke punten van de EU, zoals talent en sterke traditionele sectoren, om te zetten in AI-versnellers. Door AI-capaciteiten van eigen bodem te ontwikkelen, kunnen overheden hun afhankelijkheid van buitenlandse technologieleveranciers verminderen, de nationale veiligheid versterken en zelfvoorzienende ecosystemen creëren. Het doel van het plan is om de volgende fase van AI-ontwikkeling vorm te geven, de economische groei te stimuleren en onze concurrentiekracht te versterken op gebieden als gezondheidszorg, auto’s en wetenschap.

Sterke publiek-private samenwerkingen kunnen onderzoek aanjagen, ondernemerschap stimuleren en ervoor zorgen dat lokale prioriteiten worden meegenomen. Overheden kunnen verschillende stappen zetten om soevereine AI-ecosystemen te ontwikkelen:

• Ondersteun lokale AI-startups en R&D: investeer in organisaties en onderzoeksinstellingen die werken aan oplossingen die zijn afgestemd op nationale prioriteiten.
• Introduceer regelgevende sandboxes: bied veilige omgevingen voor het gecontroleerd testen van AI-applicaties voordat ze op grote schaal worden ingezet.
• Stimuleer kennisdeling: stimuleer samenwerking tussen publieke en private sectoren om silo’s te doorbreken, expertise te delen en vooruitgang te versnellen.

De toekomst van AI vormgeven: een collectieve verantwoordelijkheid

AI is meer dan alleen technologie – het is een toewijding aan governance, ethiek en empowerment van burgers. Overheden moeten het voortouw nemen en AI-gebruik vormgeven met een duidelijke visie, sterke ethische fundamenten en samenwerking tussen de publieke en private sector. Op deze manier kan AI maatschappelijke vooruitgang en economische veerkracht stimuleren.

Het is tijd dat we in actie komen – laten we AI vormgeven zodat het algemeen belang wordt gediend en we een veerkrachtige digitale economie creëren.

Door: Jean Jacques Kroesbergen (foto), Business Lead Dell Technologies Nederland