Hybride oorlogsvoering noopt tot digitale paraatheid en bestuurlijke moed

Oorlog wordt niet meer alleen op het slagveld gevoerd, stelde een panel met daarin onder meer Sofia Romansky, Christian Fjäder en Hans Horan.

Tijdens de tweede van twee paneldiscussies op het door The Hague Centre for Strategic Studies (HCSS) georganiseerde evenement Cloud to Community – in aanloop naar de NAVO-top in Den Haag – was het onderwerp: ‘Digital defences in the age of societal warfare’. Ofwel: oorlog wordt al lang niet meer alleen op het slagveld gevoerd. Wat is de impact van toenemende desinformatie en hybride sabotageacties in een digitaal tijdperk op overheden, bedrijfsleven en samenleving, wat is de rol van (digitale) technologie en wat is hiertegen te doen?

Panel-moderator Sofia Romansky – Strategic Analyst, HCSS – ging in gesprek met een divers panel: Christian Fjäder, Managing Director bij Geostrategic Intelligence Group; Hans Horan, Strategic Analyst bij HCSS; en Victoria Vdovychenko, Joint Programme Leader van het Future of Ukraine Programme. Zij schetsten een verontrustend beeld van een grijze zone tussen vrede en oorlog, maar benadrukten ook dat het nog niet te laat is. Onder meer lessen uit Oekraïne kunnen westerse samenlevingen helpen zich beter te wapenen tegen een diffuse en steeds meer technologische vijand.

Een verschuivend strijdtoneel

Waar traditionele oorlogsvoering zich kenmerkt door militaire inzet en fysieke confrontaties, vindt een groeiend deel van moderne conflicten plaats in een grijs gebied – tussen vrede en openlijk conflict. Volgens Christian Fjäder is dit geen nieuw fenomeen, maar wordt de impact ervan sterk vergroot door digitale technologie. Psychologische oorlogsvoering en het systematisch ondermijnen van vertrouwen in instituties zijn volgens hem uitgegroeid tot volwaardige strategische wapens. “AI wordt steeds vaker ingezet om crisisscenario’s te simuleren en beïnvloedingscampagnes vorm te geven. De technologie functioneert daarbij als multipliereffect voor bestaande dreigingen.”

Het meest verontrustend vindt Fjäder de snelheid waarmee generatieve AI evolueert. “Waar AI tot nu toe vooral een instrument is geweest, zie je nu toepassingen ontstaan die zelfstandig leren en opereren. Dat biedt ruimte voor autonome disruptie – zonder menselijke regie.” De kans dat AI in de nabije toekomst wordt ingezet voor bijvoorbeeld deepfakes van hoogwaardigheidsbekleders of het manipuleren van publieke besluitvorming, acht hij aanzienlijk.

Kritieke infrastructuur: onzichtbaar slagveld

Een terugkerend thema in het panel is het groeiende risico op hybride aanvallen op kritieke infrastructuren – van onderzeese kabels tot energiesystemen. Fjäder wijst erop dat cyber- en fysieke aanvallen momenteel nog grotendeels los van elkaar plaatsvinden, maar dat een goed gecoördineerde combinatie catastrofale gevolgen kan hebben. “De stap van verstoring naar verlamming is klein. De schaalbaarheid en snelheid van gen AI maken dit risico alleen maar groter.”

Ook Hans Horan benadrukt dat de impact van digitale verstoringen direct doorwerkt in het fysieke domein. Hij wijst op de ransomware-aanvallen op Europese oliefaciliteiten na de Russische inval in Oekraïne. “De gevolgen waren zichtbaar in de havens, in de bevoorrading, in de prijzen die burgers betaalden voor energie.” Zelfs incidenten die niet kwaadwillend zijn – zoals een grootschalige stroomstoring in Spanje en Portugal eerder dit jaar – laten volgens hem zien hoe kwetsbaar digitale én fysieke systemen zijn.

Oekraïne als proeftuin

Victoria Vdovychenko schetst een indringend beeld van de situatie in haar thuisland Oekraïne. “Voor ons is het geen abstract verhaal over weerbaarheid. Het is een kwestie van overleven.” Volgens haar is Oekraïne inmiddels in een staat van ‘advanced constant threat’, waarbij digitale dreiging permanent aanwezig is en innovatie onder hoge druk plaatsvindt. “We hebben in korte tijd een nieuwe infrastructuur opgebouwd, met co-creatie tussen overheid, bedrijven en internationale partners.”

Victoria Vdovychenko (r.): "Voor ons is weerbaarheid geen abstract verhaal. Het is een kwestie van overleven."

Vooral op het gebied van elektronische oorlogsvoering (EW) worden grenzen verlegd. “Het volledige spectrum – radio, akoestisch, elektromagnetisch – wordt ingezet voor toepassingen met drones en autonome systemen. De behoefte aan antidrone-systemen groeit met de dag – niet alleen voor ons, maar ook voor Europese legers.” Zo is het Verenigd Koninkrijk van plan om zijn defensiestrategie te herzien rond de nieuwe '20-40-40'-formule, met onbemande luchtvaartuigen (UAV's) als kern, die zeer praktische ervaringen van het Oekraïense slagveld inbouwen.

Het succes van deze aanpak blijkt uit de cijfers: in 2,5 jaar zijn er meer dan 1.300 wapensystemen goedgekeurd en ingezet. Slechts zes daarvan kwamen voort uit traditionele defensievraagstukken – de rest ontstond bottom-up vanuit samenleving en bedrijfsleven. “Een ongekende versnelling,” aldus Vdovychenko.

Wetgeving en mandaten schieten tekort

Zowel Fjäder als Vdovychenko wijzen op een fundamenteel knelpunt: overheden hebben te weinig mandaat om hybride dreigingen vroegtijdig te bestrijden. “Zolang we formeel niet in oorlog zijn, ontbreken de juridische kaders voor proactief handelen,” stelt Fjäder. Dit geldt zowel voor het neerhalen van verdachte drones als voor het verplicht stellen van cyberveiligheid bij private infrastructuureigenaren.

Daarnaast belemmert wet- en regelgeving de samenwerking tussen publieke en private partijen. “Sensorinformatie mag niet gedeeld worden via een gezamenlijk SOC, zelfs niet als dat essentieel is voor snelle respons,” zegt Fjäder. Vdovychenko vult aan dat in Oekraïne regelgeving actief is aangepast om bijvoorbeeld MKB-bedrijven te betrekken bij defensie-inkoop. “In Europa geldt die ruimte nog vooral voor grote spelers. Dat beperkt de innovatiekracht en snelheid.”

Van winstoptimalisatie naar weerbaarheid

Een ander spanningsveld is de rol van marktprikkels bij het beveiligen van vitale infrastructuur. Fjäder wijst erop dat de privatiseringsgolf van de jaren ’80 en ’90 leidde tot een focus op efficiency, niet op veerkracht. “Bedrijven zijn verantwoordelijk voor voorzieningen van nationaal belang, maar kunnen de noodzakelijke investeringen in redundantie en robuustheid vaak niet dragen uit reguliere inkomsten.”

Overheden zitten klem: financiële steun is juridisch beperkt, en nieuwe verplichtingen stuiten op weerstand. De vraag wie betaalt voor collectieve veiligheid blijft daardoor onbeantwoord. Tegelijkertijd is de urgentie duidelijk. “Zonder fundamentele verandering blijven we branden blussen, in plaats van ze te voorkomen,” aldus Fjäder.

Inlichtingendiensten en privacy-grens

De balans tussen veiligheid en privacy is ook voor inlichtingendiensten een groeiend dilemma. Horan illustreert dit met een voorbeeld waarbij Noord-Koreaanse hackers indirect toegang verkregen tot bedrijfsinformatie. “Inlichtingendiensten werden zich bewust van een van de Noord-Koreaanse 'IT-farms' via TikTok-video’s die een lokale Amerikaanse collaborateur op haar account plaatste. Maar wat als die beelden er niet waren geweest?”

Hans Horan (r.): "Ik ben voorstander van meer bevoegdheden, maar wel binnen duidelijke grenzen."

Volgens Horan is het cruciaal dat diensten in staat zijn proactief te handelen, zonder fundamentele vrijheden te schenden. “Ik ben voorstander van meer bevoegdheden, maar wel binnen duidelijke grenzen. De Patriot Act laat zien hoe ver je kunt gaan – en wat de risico’s zijn.”

Meer dan weerbaarheid alleen

Romansky vraagt Vdovychenko tot slot waarom ‘weerbaarheid’ geen populair begrip is in Oekraïne. Het antwoord is confronterend: “Voor ons is het geen kwestie van weerstaan, maar van overleven. Jullie in Europa denken dat jullie beschermd worden door democratische instituties, maar in werkelijkheid worden ze zwaar op de proef gesteld door de hybride oorlogsvoering van tegenstanders.” De boodschap is duidelijk: de tijd van vrede is voorbij. Wie veiligheid wil behouden, moet bereid zijn bestaande systemen en regels kritisch tegen het licht te houden.

Conclusie: de klok tikt

Het panel komt tot een eensluidende conclusie: de hybride dreiging is geen toekomstscenario, maar realiteit. De combinatie van digitale technologie, psychologische beïnvloeding en fysieke sabotage vereist fundamentele veranderingen in wetgeving, samenwerking en technologische innovatie. Europa beschikt nog over de tijd en middelen om zich hiertegen te wapenen – maar dat venster sluit snel. De lessen uit Oekraïne bieden waardevolle inzichten, mits we bereid zijn ze serieus te nemen.

Lees ook de eerder verschenen artikelen over het HCSS-event Cloud to Community:

• Koen Gijsbers: ‘Europa is nog niet klaar voor een conflict met Rusland’
• Interoperabiliteit als fundament voor een digitaal weerbaar Europa